ثبت میراث جهانی ایران چگونه انجام می شود ؟

فهرست میراث جهانی ایران شامل ۱۷مکان است که در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند و تمامی آنها فرهنگی هستند.

 میراث جهانی یونسکو نام عهدنامه‌ای بین‌المللی است که در تاریخ ۱۶نوامبر ۱۹۷۲میلادی به تصویب کنفرانس عمومی  یونسکو  رسید. موضوع آن حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر است که اهمیت جهانی دارند و متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد، مذهب و ملیت خاص هستند.

برپایه این کنوانسیون کشورهای عضو یونسکو، می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به‌عنوان میراث جهانی کنند.  حفاظت از این آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوطه، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود.  مکان‌های میراث جهانی ثبت‌شده در سازمان یونسکو، مکان‌هایی مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه یا شهر هستند.

ایران ٣ ‌سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو  در تاریخ ۲۶فوریه  ۱۹۷۵به کنوانسیون میراث‌ جهانی یونسکو پیوست. در ‌سال ۱۹۷۹چغازنبیل، تخت جمشید و میدان نقش جهان نخستین مکان‌هایی بودند که در ایران به فهرست میراث جهانی اضافه شدند.

 در سال ۲۰۱۱عنوان باغ‌های ایرانی شامل ‌باغ‌های پاسارگاد، ارم، چهلستون، فین، عباس‌آباد،

شازده، دولت‌آباد، پهلوان‌پور و اکبریه که دارای معماری خاص و منحصربه‌فرد هستند، ثبت جهانی شدند و در اجلاس ‌سال ۲۰۱۳، کاخ گلستان در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. تخت‌سلیمان، بم و فضاهای اطرافش، گنبد سلطانیه، سنگ نبشته بیستون، مجموعه کلیساهای آذربایجان، سازه‌های آبی شوشتر، مجموعه بازار تبریز، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مسجد جامع اصفهان و برج گنبدقابوس از دیگر آثار ایرانی ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو هستند.

 آخرین اثری از ایران که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، شهر سوخته است که در اجلاس این سازمان در‌ سال ۲۰۱۴به‌عنوان هفدهمین اثر تاریخی ایران پذیرفته شد. علاوه‌بر مکان‌های ثبت شده مکان‌هایی مانند،  نقش رستم،  نقش رجب، طاق‌بستان، کوه دماوند، شهر تاریخی ماسوله، چشم‌انداز فرهنگی الموت، قنات گناباد، پارک ملی گلستان، منطقه حفاظت شده ارسباران، کوه سبلان، هگمتانه، مسجد کبود و... نیز برای ثبت در میراث جهانی یونسکو پیشنهاد شده‌اند. 

میراث جهانی برای هر کشوری بسیار حایز اهمیت است؛ چراکه معرف فرهنگ غنی و تمدن ارزشمند آن کشور و ملت محسوب می‌شود. جمهوری اسلامی ایران درحال حاضر ١٧ اثر ثبت شده در میراث جهانی یونسکو دارد که اغلب آنها صرفا این عنوان را یدک می‌کشند و درواقع از نظر شرایط نگهداری و اعتبارات مربوط به مرمت و حفظ، هیچ تفاوتی با آثار ملی ندارند و متاسفانه همان‌طور که بی‌توجهی مردم و مسئولان باعث شده خطرات زیادی آثار تاریخی ملی کشور را تهدید کند، آثاری که ثبت جهانی هم شده‌اند، از این قاعده مستثنی نیستند و هیچ امتیازی در این میان ندارند.

در همین رابطه با مهدی حجت، قائم‌مقام سابق سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گفت‌وگو کردیم. او معتقد است اولین خاصیتی که میراث جهانی برای ایران دارد این است که به مردم این امید را می‌دهد که فرهنگ ما به اندازه‌ای غنی بوده که سازمان جهانی یونسکو این آثار را به ثبت جهانی رسانده است؛ درواقع کشورهایی که میراث جهانی ندارند یعنی تمدن و فرهنگ چندان قدمت داری هم ندارند ولی کشورهایی که از این میراث برخوردارند دارای تمدن ارزشمند و تاریخ و فرهنگ غنی و طولانی مدت هستند. از طرف دیگر وقتی کشوری دارای میراث جهانی می‌شود این یک امتیاز بزرگ گردشگری خارجی است؛ به عبارت دیگر گردشگران خارجی به آثاری که در یونسکو ثبت شده توجه ویژه می‌کنند و خواهان بازدید این مکان‌ها هستند و این میراث در راستای تقویت و توسعه گردشگری کشور محسوب می‌شوند.

به گفته حجت، میراثی که ثبت جهانی می‌شوند اگرچه اعتبار و بودجه‌ای اضافی و بیشتر از آثار ملی دریافت نمی‌کنند، ولی مسئولان ممکن است به واسطه همین جهانی شدن و تمایل گردشگران خارجی برای بازدید، توجه بیشتری به شرایط نگهداری و حفظ حریم این آثار داشته باشند. 

با این وجود برای برخی از این آثار که هر کدام از سال‌های ١٩٧٩ تاکنون به ثبت رسیده‌اند سایت‌های اطلاع‌رسانی توسط متولیان میراث فرهنگی و پایگاه‌های جهانی آنها راه‌اندازی شده که از همان زمان افتتاح سایت تاکنون، اطلاعات آنها همان است که بود! از سوی دیگر تنها اقدامی که در این سایت‌ها انجام می‌شود محدود به درج چند خبر درباره مرمت و کاوش‌های جدید است مانند پایگاه اطلاع‌رسانی تخت‌جمشید و پاسارگاد که مهم‌ترین آثار تاریخی ایران هستند.

این درحالی است که برخی دیگر از آثار مانند ٩ باغ ایرانی هنوز یک سایت جامع ندارند. با این حال هیچ یک از پایگاه‌های اطلاع‌رسانی سازمان متولی میراث فرهنگی یا هر یک از این پایگاه‌های میراث جهانی در ایران به صورت جامع و کامل اطلاعات آثار ثبتی ایران را معرفی نکرده‌اند.

مهدی حجت عبارت «کره روی دوغ» را برای میراث جهانی ایران به کار می‌برد و توضیح می‌دهد: روند طبیعی و معمول در هر کشوری این است که ابتدا آثار ملی یک کشور به خوبی نگهداری و مراقبت شود و از دل آنها تعدادی از آثار منحصربه‌فرد و ممتاز برگزیده و آماده و برای ثبت جهانی به یونسکو معرفی شوند.  ولی متاسفانه در ایران تمام آثار تاریخی و فرهنگی در بی‌توجهی کامل مسئولان قرار دارند و همه در معرض خطر نابودی‌اند. در همه شهرها آثار متعددی هستند که در بدترین شرایط نگهداری قرار دارند.

وی که خود یکی از بنیانگذاران سازمان میراث فرهنگی است، معتقد است: میراث جهانی در ایران بیشتر حالت فخر و افتخار دارد و به قول معروف خانه از پایبست ویران است؛ ثبت جهانی فی‌نفسه خوب است اما در صورتی که داخل کشور هم با اهمیت تلقی شود. سازمان میراث فرهنگی قانون و معیار خاصی برای آثار ثبت جهانی ندارد و درواقع اعتبارات این آثار با آثار ملی تفاوتی ندارد. نکاتی که در مورد حریم‌های درجه یک و دو آثار ملی و جهانی هم مطرح می‌شود هیچ تفاوتی با هم ندارند.

فقط وقتی کسی قصد می‌کند در مجاورت آثار ثبت باستانی ساختمانی بسازد، اگر بنا ثبت جهانی باشد، بیشتر می‌ترسد! متاسفانه با اعتباراتی که امروز در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار می‌گیرد انتظار این‌که به آثار جهانی رسیدگی بیشتری شود، تقریبا صفر است. سازمان میراث فرهنگی قانونی برای ثبت آثار ندارد چون اگر داشت چنین اتفاقاتی نمی‌افتاد و منظر بصری بسیاری از آثار تاریخی به خطر نمی‌افتاد با این حال باید پرسید پس چرا یک اثر تاریخی را ثبت می‌کنید درحالی‌که به ثبت حریم آن‌که موضوع بسیار مهمی است توجهی نمی‌شود؛ همان‌طور که گفتم ثبت جهانی آثار فرهنگی یک نمایش است که فقط ژستش برای مسئولان باقی می‌ماند. 

نمونه‌های بی‌توجهی به آثار فرهنگی ثبت جهانی در کشور بسیار زیاد است؛ دیواره‌های حمام باغ‌فین کاشان به‌عنوان یکی از باغ‌های ایرانی ثبت شده در جهان نه‌تنها نم زده‌اند بلکه دیوارنویسی‌های روی آن جلوه نامناسبی به آن داده است. تمامی باغ‌های ایرانی ثبت شده در فهرست یونسکو تعیین حریم نشده‌اند درون برخی از باغ‌های ایرانی برای خدمات‌دهی به گردشگران تدبیری اندیشیده نشده است.

در کنار گنبد سلطانیه ساخت و سازهای مسکن مهر انجام می‌شود. مسجد جامع اصفهان در معرض ساخت و سازهای بی‌حساب اطرافش قرار دارد و بخش‌هایی از سازه‌های آبی شوشتر هنوز به دلیل عدم تأمین اعتبار به صورت کامل مرمت نشده‌اند.  محوطه اطراف چغازنبیل به صورت کامل کاوش نشده است ضمن این‌که کودهای گوسفندی اطراف نشان‌دهنده حضور دام در نزدیکی بناست. شهر سوخته سیستان با قدمت بیش از ٥‌ هزار ‌سال به‌عنوان هفدهمین اثر جهانی ایران در سی‌وهشتمین اجلاس کمیته میراث جهانی در دوحه قطر درحالی در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید که از کمبود اعتبار و امکانات همچنان می‌سوزد.

مهدی حجت بر این عقیده است که نباید میراث جهانی را بزرگ کنیم. میراث جهانی بخشی از میراث ملی کشور هستند. اول باید به میراث ملی رسیدگی و توجه شود؛ این‌که پول و اعتبار وجود ندارد، بهانه است. اگر ایران می‌خواهد از فرهنگ دفاع کند و به استقلال در حوزه فرهنگ برسد؛ مسئولان باید توجه جدی به این بخش داشته باشند، مجلس باید قانون قطعی و عملی برای حفظ این آثار تصویب کند و دولت باید اعتبارات مورد نیاز را تأمین کند، به جای این‌که آثار ملی را به بخش خصوصی بفروشند یا بهتر بگوییم حراج کنند و هرکس براساس منافع خود از آنها بهره ببرد. آثار نفیس باید توسط دولت حفاظت شود.

در صورتی که شرایط نگهداری آثار و رسیدگی به آنها مناسب و براساس معیارهای جهانی باشد، دیگر نیازی نیست که برای ثبت آثار در میراث جهانی زیاد تلاش کنیم. در کشور ما برای این‌که آثار ملی را به ثبت جهانی برسانیم آنها را بزک می‌کنیم درحالی‌که اگر زیرساخت‌ها و شرایط مناسب بود، روند طبیعی برای ثبت جهانی طی می‌شد و مشکلی هم وجود نداشت.